Sułkowski August Antoni Aleksander Józef (1820–1882), ordynat na Rydzynie, dziedziczny członek pruskiej Izby Panów i poznańskiego sejmu prowincjonalnego.
Ur. 13 XII w Rydzynie, był synem Antoniego Pawła (zob.) i Ewy z Kickich, córki Onufrego Kickiego (zob.).
S. odebrał wykształcenie domowe; języka polskiego uczył go Hipolit Cegielski. Po śmierci rodziców opiekowała się nim najstarsza siostra, Taida. Ojciec w testamencie polecił go opiece króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Ten wyznaczył na opiekuna S-ego Jerzego Leopolda von Frankenberg-Ludwigsdorf, prezesa Sądu Apelacyjnego w Poznaniu za czasów Eduarda Heinricha Flotwella. Jako pochodzącego ze stanu rycerskiego członka dziedzicznego sejmu prowincjonalnego W. Ks. Pozn. zastępował nieletniego S-ego w l. 1837 i 1841 Józef Mycielski. S. mimo regularnego otrzymywania wysokiej pensji, sprawiał opiekunowi dużo kłopotów swą rozrzutnością. Na przełomie l. trzydziestych i czterdziestych służył w Berlinie w pułku pruskiej Gwardii (Gardes du Corps) w stopniu porucznika. Po osiągnięciu pełnoletności, w r. 1844, objął ordynację rydzyńską, należącą wówczas do największych polskich majątków w Poznańskiem (po regulacji stosunków włościańskich jej obszar wynosił 7645 ha). Odziedziczył też majątki alodialne: dobra leszczyńskie oraz wsie Wijewo i Górzno w pow. wschowskim, a w Galicji wieś Komańczę. Nie był przygotowany do zarządzania ordynacją, nie miał też talentów gospodarskich. Wraz z poślubioną 23 I 1843 córką Mycielskiego, Marią, wolał poświęcać czas zabawom; zamek w Rydzynie stał się w l. czterdziestych i pięćdziesiątych znanym ośrodkiem życia towarzyskiego Wielkopolski. S. utrzymywał słynną w W. Ks. Pozn. stadninę. Obok licznych wystawnych przyjęć czy wielkich konnych polowań, corocznie organizował kilkudniowe wyścigi konne i konkursy hippiczne, w których uczestniczyli ziemianie wielkopolscy i arystokraci niemieccy ze Śląska. Nie szczędził pieniędzy na sprowadzane z Wielkiej Brytanii konie i sfory psów.
W r. 1846 został S. kawalerem Honoru i Dewocji w zakonie maltańskim. Patentem z 3 II 1847 powołano go, jako reprezentanta kurii książąt, do I izby sejmu pruskiego w Berlinie. Będąc nadal członkiem dziedzicznym poznańskiego sejmu prowincjonalnego, nie wykazywał się aktywnością, ale we wrześniu 1851 zaprotestował przeciw mowie naczelnego prezesa Eugena von Puttkamera, uznającą «czysto pruski patriotyzm» za «najwyżej uprawnioną myśl narodową, której wszystkie inne poddać się muszą». Powiedział wtedy: «Każden rewolucyjny system, niszczący narodowości na mocy ukazu, znajdzie we mnie zawsze przeciwnika jako Polaka i jako konserwatora». Po utworzeniu w r. 1854 w Landtagu Izby Panów wszedł do niej jako członek dziedziczny i dożywotni; wraz z Dezyderym Chłapowskim wstąpił do Koła Polskiego. Przebywając często z racji obowiązków parlamentarnych w Berlinie, organizował przyjęcia dla tamtejszych Polaków, w tym posłów, a w okresie wojny krymskiej gościł dyplomatów z Francji, Turcji i Królestwa Sardynii. Był kawalerem wielkiego krzyża Orderu Papieskiego Chrystusa i Krzyża Maltańskiego. W r. 1857 został członkiem zwycz. Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Wspierał finansowo wydawnictwa Biblioteki Polskiej w Lipsku.
Życie ponad stan, kosztowne wojaże zagraniczne i lekkomyślnie zaciągane długi szybko doprowadziły S-ego do kłopotów finansowych. Przed bankructwem uratowała go w r. 1858 pożyczka Adama Potockiego w wysokości 100 tys. talarów. S. oddał wówczas administrację Rydzyny na pięć lat w ręce prezesa Koła Polskiego Gustawa Potworowskiego i posła do Landtagu Stanisława Platera, zobowiązując się jednocześnie do znacznego ograniczenia wydatków. Nadal jednak poświęcał się pasji myśliwskiej i w r. 1860 przyczynił się do założenia pierwszej w W. Ks. Pozn. organizacji łowieckiej – Tow. Łowczego, którego został prezesem; Towarzystwo okazało się jednak efemerydą. S. organizował w tym czasie «kursa łowieckie», które miały przysposabiać młodzież do przyszłego czynu zbrojnego. Na początku l. sześćdziesiątych należał w W. Ks. Pozn. do stronnictwa «białych». Po wybuchu powstania styczniowego w r. 1863 został przez ziemian wielkopolskich wysłany w marcu t.r. do Warszawy dla porozumienia się z Tymczasowym Rządem Narodowym; jego misja nie powiodła się z powodu ogłoszenia 11 III dyktatury gen. Mariana Langiewicza.
Narastające długi zmusiły S-ego do sprzedaży w l. sześćdziesiątych wszystkich, poza Komańczą, posiadłości alodialnych, a następnie do zaciągnięcia w l. 1869 i 1871 pożyczek (razem 670 tys. talarów) w pruskim Nowym Ziemstwie Kredytowym dla Prow. Poznańskiej. Do czasu ich spłaty zrzekł się na rzecz tej instytucji prawa zarządu i użytkowania dóbr ordynackich. Zarządcą ordynacji rydzyńskiej Ziemstwo mianowało 10 X 1870 Platera i odtąd dochody S-ego ograniczyły się do sumy mu wyznaczonej. Mimo to w l. siedemdziesiątych położenie finansowe S-ego stało się na tyle krytyczne, że wyprzedawał swe konie, powozy i ruchomości zamkowe; stale zapożyczał się też u rodziny i dzierżawców. Raczej go żałowano niż potępiano, bowiem ze względu na urok osobisty cieszył się powszechną sympatią. Należał w r. 1873 w Poznańskiem do założycieli Tow. Myśliwskiego. W listopadzie 1882 miał uczestniczyć we wręczeniu petycji sprzeciwiającej się ograniczeniu języka polskiego w szkołach i urzędach oraz przeinaczaniu nazw miejscowych w W. Ks. Pozn. Przeszkodziła temu nagła śmierć S-ego 20 XI 1882 na zamku w Rydzynie spowodowana zaczadzeniem; został pochowany 25 XI w krypcie kościoła p. wezw. św. Stanisława, biskupa i męczennika w Rydzynie. Mowy pogrzebowe wygłosili: poseł do Landtagu ks. Florian Stablewski oraz w imieniu Koła Polskiego członek pruskiej Izby Panów Józef Mielżyński.
W małżeństwie z Marią z Mycielskich (1821–1891), córką Józefa (1794–1867) i Karoliny z Wodzickich (zob. Mycielska Karolina) miał S. córkę Elżbietę Barbarę (1849–1869) oraz synów: Karola Stanisława Józefa (zm. w dzieciństwie 1852), Józefa Stanisława (1845–1880), w r. 1863 absolwenta gimnazjum we Wrocławiu, po studiach w Bonn i Berlinie przebywającego dłużej w Paryżu, amatorskiego rysownika i karykaturzystę, i Antoniego Ryszarda Józefa (zob.).
Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; Słown. Geogr. (Górzno); Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I 238–9; Żychliński, IV 341–2, V 471–2, XIV 236; Żychliński, Kronika rodzin, s. 433 (dot. córki S-ego); – Abramczuk O., Dzieci księcia generała Antoniego Pawła Sułkowskiego, „Rydzyniak” 1995 nr 2 (3) s. 27–34; Baranowski J. i in., Zakon maltański w Polsce, W. 2000 s. 234; Baumgart J., Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” T. 6: 1985 cz. 1 s. 61–97 tabl. VI; tenże, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” T. 15: 1939 s. 23; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., II 45–6; Kieniewicz S., Dyplomacja polska w Niemczech, w: Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, Red. A. Lewak, W. 1964 II 397; Komierowski R., Koła Polskie w Berlinie 1847–1860, P. 1910; tenże, Koła Polskie w Berlinie 1861–1866, P. 1913; Mężyński A., Jan Działyński, Wr. 1987 s. 66, 81, 83–5; Miśkiewicz B., Z dziejów łowiectwa w Wielkopolsce, P. 1994 s. 42–7; Molik W., Rozrzutność i oszczędność ziemiaństwa polskiego w zaborze pruskim w XIX i na początku XX wieku, w: Rozrzutność i skąpstwo w tradycji kulturowej i rzeczywistości, Red. J. Tazbir, A. K. Banach, Kr. 2005 s. 141–2; Mycielski K., Mycielscy. Zarys monografii, W. 1998 s. 62–3; Piwoń A., Testamenty ostatnich ordynatów rydzyńskich, „Rydzyniak” 1997/8 nr 1 (7) s. 19–26; Preibisz L., Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938 s. 133–7; Roll G., Die Zukunft des Fideikomisses Reisen, „Aus dem Posener Lande. Blätter für Heimatkunde” Bd. 4: 1909 z. 3 s. 109; Szafrański F., Gustaw Potworowski 1800–1860, P. 1939 s. 162; Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie, W. 2003 s. 346 (fot.); Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, W.–P. 1982 s. 233; Wojcieszak B., Andrzej Niegolewski (1787–1857). Biografia polityczna, P. 2003 s. 200–3; Żychliński L., Historia Sejmów W. Ks. Poznańskiego do 1847 r., P. 1867 s. 22; – Antoni Paweł Sułkowski. Listy do żony z wojen napoleońskich, Oprac. R. Bielecki, W. 1987; Czartoryski W., Pamiętnik 1860–1864, Oprac. H. Wereszycki, W. 1960; Girtler K., Opowiadania. Pamiętniki z lat 1832–1857, Oprac. Z. Jabłoński, Kr. 1971 II; Kicka N., Pamiętniki, Oprac. J. Dutkiewicz, W. 1972; Koźmian A. E., Listy (1829–1864), Lw. 1864 III 103–4, 128–34, 137–8; Krasiński Z., Listy do różnych adresatów, Oprac. Z. Sudolski, W. 1991 I, II; Lubomirski J., Historia pewnej ruiny. Pamiętniki 1839–1870, Oprac. J. W. Gomulicki, W. 1975; Motty M., Przechadzki po mieście, Oprac. Z. Grot, W. 1957 I; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925 s. 407–9; Stablewski F., Mowa żałobna na pogrzebie ś.p. Księcia Augusta Sułkowskiego ordynata rydzyńskiego dziedzicznego członka Izby Panów w dniu 25 listopada 1882 r. powiedziana w kościele parafialnym w Rydzynie, w: Arcybiskupa Floriana Okszy Stablewskiego mowy żałobne, P. 1912; Stablewski S., Rodzinne i osobiste wspomnienia spisane dla dzieci i wnuków moich na marginesie książki Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej „Architektura pałacowa II połowy XVIII w. w Wielkopolsce”, w: Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, Red. A. Kwilecki, P. 2004 s. 562; Zeznania śledcze o powstaniu; Żółtowski J., Dwa pokolenia. Wspomnienia wielkopolskiego ziemianina, P. 1990 s. 39–40; Żychliński L., Wspomnienia z czasów uniwersyteckich berlińskich, „Dzien. Pozn.” 1885 nr 144; – „Czas” 1882 nr 267 (nekrolog S-ego), nr 268, 272; „Dzien. Pozn.” 1869 nr 223, 1870 nr 15, 1882 nr 267, 278; „Goniec Pol.” 1851 nr 215, 222, 244–245; „Kur. Pozn.” 1882 nr 272; „Posener Tageblatt” 1880 nr 255 (dot. syna, Józefa); „Posener Zeitung” 1880 nr 103, 1882 nr 820, 823, 832, 836; – B. Ossol.: Arch. Wodzickich z Kościelnik, rkp. 11754 (koresp. Henryka Wodzickiego) s. 717, 749–54, rkp. 11757 s. 749–54, 756–7, 761–3, rkp. 11759 s. 123, 131–6, 564–7, 670, rkp. 11761 s. 39–46, 61, 63, 104–9, 145, 161, 189–91, rkp. 11781 (koresp. Teresy z Sułkowskich Wodzickiej) s. 542–3, rkp. 11787 (koresp. Romana Wodzickiego) s. 117–24, rkp. 11797 (papiery dot. ordynacji Sułkowskich w Rydzynie oraz akta majątkowe Antoniego Wodzickiego) s. 127–30, 760–6, 1149–52, rkp. 14229 (Stiftungs Urkunde der Fürst Sulkowskischen Ordination), rkp. 14230 (Familienschlüsse betreffend die Fürst Sulkowskische Ordination); Woj. i Miejska B. Publ. w Bydgoszczy: rkp. 233 (akta sprawy o Rydzynę) T. 4 poszyt 19, T. 5 poszyt 2, T. 7 poszyt 2 (rkp.).
Stanisław Borowiak